Wierzenia i obrządek pogrzebowy w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na terenie Polski. cz. 3.1 Obrządek pogrzebowy w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza

Symbolika zmarłych stanowi podstawę do wyjaśnienia specyfiki miejsc grzebalnych podporządkowanych ogólnym regułom. Ludzie umarli posiadali zdolność oddziaływania na otoczenie w dwojaki sposób: życzliwy, chroniąc swoich bliskich i fatalny. Kontakt żywych z przodkami musiał być podtrzymany, zarówno dla więzi tradycji i uzyskania opieki, jak i uchronienia się przed ich nieżyczliwością. Ofiary składane zmarłym były przede wszystkim wykupem, ale także miały zapewnić przodkom utrzymanie, sytość oraz zaspokojenie pragnienia.
Każdy obrzęd, w tym rytuał pogrzebowy, niezależnie od tego czy odbywał się w wzniesionej naprędce świątyni, czy w stałym otoczeniu cmentarzyska, wykonywany był w obrębie sceny o wydzielonych granicach i wyznaczonych częściach. Składniki takich „scen”, musiały tworzyć zrozumiały „tekst” dla biorących w niej udział ludzi. Występują trzy zasadnicze elementy:

• strefa pierwsza staje się szczególnie wypełniona sacrum i jest traktowana, jakby była częścią Tamtego Świata;
• strefa druga obejmuje miejsce zgromadzenia uczestników i przylega do sakralnego centrum, choć zarazem jest od niego odseparowana;
• strefa trzecia obejmuje obszar pośredni, gdzie przebiega większość czynności rytualnych.
  Każdy szczególny przypadek obrzędów pogrzebowych jest wariantem tego podstawowego układu przestrzennego. [Woźny, 2000: 43-44]

a) Kultura unietycka

Nazwa kultury unietyckiej pochodzi od miejscowości Unĕtice pod Pragą. Wykrystalizowała się na skutek skomplikowanych procesów kulturotwórczych, głównie na terenie Czech, Moraw i na Śląsku. [Hensel, 1980: 154]
W zakresie pochówków w tej kulturze można zaobserwować znaczną różnorodność. „Pospolita ” ludność kultury unietyckiej chowała swoich zmarłych w skromnych grobach płaskich, niekiedy tylko pod kurhanami, w pozycji silnie skurczonej z rzadka tylko poddając ich ciałopaleniu, [Jażdżewski, 1981: 308] jak np. w Tomicach pod Dzierżoniowem i we Wrocławiu-Oporowie. Obok grobów pojedynczych występują również groby mnogie. We wspomnianych już Tomicach odkryto w jednym grobie dwa szkielety, we Wrocławiu-Oporowie trzy – mężczyzny, kobiety i dziecka, w Nowej Cerekwi dwa szkielety mężczyzn i jeden kobiecy spoczywający pomiędzy nim, wszystkie były ułożone na prawym boku z głową na zachód. Na ogół ciała zmarłych były układane wzdłuż osi północ-południe, z głowami skierowanymi na południe. [Hensel, 1980: 161-162]
W kilku ośrodkach kultury unietyckiej stwierdzono istnienie potężnych i niezwykle bogato wyposażonych grobów, opatrywanych niekiedy umowna nazwą „książęcych”. Największe skupienie takich grobów znajduje się na terenie Turyngii. [Gedl, 1989: 418]
W Polsce najlepiej zbadano grupę kurhanów w Łękach Małych. Są to wielkie kurhany, o średnicy dochodzącej do 45 m i 4 m wysokości. W jednym z nich natrafiono na komorę kamienną ze stropem z belek drewnianych nakrytą warstwą kamieni. Wewnątrz znajdowały się dwa słabo zachowane szkielety mężczyzny i kobiety. W komorze centralnej znaleziono, obok ceramiki - berło sztyletowe, głowicę sztyletu brązowego, dwa naramienniki brązowe oraz spiralę ze złota. Sztylety odkryto na dwóch brukach kamiennych. Berło sztyletowe z tej komory miało ułamany koniec trójkątnej główki i zapewne doszło do tego celowo, gdyż już nieraz stwierdzano takie „uśmiercanie” przedmiotów. Dość bogato wyposażony był również jeden z grobów peryferyjnych, który zawierał, oprócz ceramiki - sztylet brązowy, siekierkę i dłuto brązowe, ułamki szpil brązowych, trzy spiralki złote i paciorki bursztynowe. Można przypuszczać, że w grobie centralnym pochowany był patriarcha wraz z niewolnicą lub jedną ze swoich żon. Pozostałe groby mogły kryć niewolników – mężczyzn lub kobiety.

Kurhan 1 w Łękach Małych. Źródło: Wikipedia

Kurhan 2 w Łękach Małych. Źródło: Wikipedia

Kurhan 3 w Łękach Małych. Źródło: Wikipedia

Jeden grób takiego rodzaju znajduje się w Szczepankowicach pod Wrocławiem. w rejestrze zabytków figurował on jako grodzisko. Zbadano go w latach 1960 -1961. zmarły czy też zmarli zostali pochowani w szałasie o średnicy 8 m. Prawdopodobnie niemal równocześnie z nim pogrzebano kobietę (lat 28 – 35) wraz z dzieckiem około 7 lat. Do budowy użyto około 800 głazów, wśród których było 30 kamieni żarnowych. Być może stanowiły one depozyt wytworów kamiennych i w ten sposób dawały pośrednie informacje o pozycji socjalnej pochowanego. [Hensel, 1980: 162-163]

b) Kultura mierzanowicka i strzyżowska

Kultura mierzanowicka w dawnej literaturze zwana kultura tomaszowską, wykształciła się jako bezpośrednia kontynuacja kultury Chłopice – Veselè. Zajmowała obszary rozciągające się w dorzeczu górnej Wisły, a zwłaszcza tereny lewobrzeżne.Cmentarzyska ludności mierzanowickiej zakładane były w pobliżu osiedli. W Iwanowicach osada była oddzielona od cmentarzyska szerokim rowem. Cmentarzyska były różnej wielkości. Większe z nich liczyły nawet 150 – 300 pochówków. [Gedl, 1989: 432]

Iwanowice, woj. małopolskie, grób kobiecy, powyżej męski wg J. Machnika, Źródło: http://archive.is/ipVj

Iwanowice, woj. małopolskie, grób męski wg J. Machnika, Źródło: http://archive.is/ipVj

W pochówku obserwujemy kontynuację grzebania zmarłych niespalonych, w grobach płaskich. Spotyka się groby ze szkieletami w pozycji mniej lub bardziej podkurczonej. Zmarłych składano do owalnych lub prostokątnych jam grobowych, albo w trumnie wykonanej z kłody drewnianej, albo też owiniętych w matę czy plecionkę z cienkich patyków. Wedle starszych tradycji kultury ceramiki sznurowej zmarłych mężczyzn układano na prawym, a kobiety na lewym boku. Znane są nieliczne wypadki złożenia do grobu zwłok dwóch osobników, lub osoby dorosłej i dziecka. Wyjątkowe są pozostałości kamiennych konstrukcji czy obstaw w grobach. w wyposażeniu grobowym spotyka się niezbyt liczne naczynia gliniane. Natomiast bardzo charakterystyczne dla omawianej kultury jest występowanie w grobach kolii złożonych z paciorków fajansowych, kościanych czy wykonanych z muszli, wisiorków z kłów zwierzęcych oraz medalionów, czy tarczek kościanych. Występują w wyposażeniu grobowym także kamienne i kościane narzędzia czy broń (zwłaszcza krzemienne grociki strzał), szpile kościane oraz nieliczne wyroby metalowe, przeważnie ozdoby miedziane, z których najbardziej charakterystyczne są zausznice w kształcie wierzbowego liścia. [Gedl, 1989: 435-437]
Z terenu Kotliny Sandomierskiej na uwagę zasługuje przede wszystkim cmentarzysko z Orlisk Sokolnickich. Odkryto tam cztery źle zachowane groby (pierwotnie były to groby szkieletowe, ale specyficzne warunki glebowe spowodowały całkowite rozłożenie się kości), z których jedynymi informacjami są zabytki stanowiące wyposażenie pochówków. w grobie pierwszym był to doniczkowaty kubek i znajdujący się w nim zestaw 12 grocików do strzał (tzw. sercowatych); w grobie drugim sierp krzemienny i czerpak gliniany, w grobie trzecim – sierp i w czwartym - siekierka krzemienna. Charakterystyczne wyposażenie opisanych grobów świadczy, że wszystkie były pochówkami męskimi. Drugie cmentarzysko znamy z Sobowa. Są to trzy groby szkieletowe wyposażone w charakterystyczne przedmioty: ceramikę, narzędzia krzemienne, w tym sercowate grociki do strzał, miedzianą zausznicę w kształcie wierzbowego liście, paciorki fajansowe, kościane i wykonane z muszli szczeżui oraz amulety z kłów dzika. [Czopek, 1999: 110]

Kultura strzyżowska zajmowała tereny wschodniej części Wyżyny Lubelskiej i ciągnęła się na zachodni Wołyń, aż po Horyń. Wytworzyła się na podłożu grupy Chłopice – Veselè.
Zmarłych chowano niespalonych, przeważnie w grobach płaskich, a niekiedy wkopywano pochówki w nasypy dawniejszych kurhanów. Spotyka się groby z obstawami kamiennymi, z dnem wyłożonym kamieniami, czy też płytami kamiennymi. Najczęściej zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, na wznak, rzadziej w układzie skurczonym, na boku. Zmarłych wyposażano w naczynia gliniane, różne wyroby krzemienne: siekierki, sierpy, groty oszczepów, sztylety, grociki strzał, wyroby kościane, wśród których spotyka się zwłaszcza szpile, paciorki i tarczki, paciorki wykonane z muszli lub fajansu, wisiorki z kłów zwierzęcych. Znane są też miedziane zausznice i bransolety. {Gedl, 1989: 438-440]
Wśród pochówków spotyka się również groby podwójne, przy czym szkielet kobiet znajduje się nad szkieletem mężczyzny, jak np. w Skomorochach pod Hrubieszowem. Prawdopodobnie pochowano tam męża z jedną z młodszych żon. Badania antropologiczne grobów odkrytych w Gródku Nadbużańskim pod Hrubieszowem ujawniły obecność elementów: nordycznego, śródziemnomorskiego, armenoidalnego, laponoidalnego oraz paleoeuropidalnego. [Hensel: 1980: 171-172]

c) Kultura trzciniecka

W starszym okresie epoki brązu tereny wschodniej i środkowej Polski były objęte osadnictwem kultury trzcinieckiej. Została ona wydzielona przez W. Antonowicza i początkowo nazwana „kulturą ceramiki pasmowej”. Termin „kultura trzciniecka” wprowadził do literatury J. Kostrzewski w 1930 r. [Blajer, 1989: 441]
W obrządku pogrzebowym przeważa grzebanie zmarłych, rzadziej występuje ciałopalenie. Znane są zarówno groby kurhanowe, jak i płaskie, pojedyncze i zbiorowe. w przypadku grobów podwójnych (np. kurhan w miejscowości Łubna) istnieje możliwość, że reprezentują one pochówki męża z żoną (zabitą za jej zgodą podczas uroczystości pogrzebowych). Występują także pochówki mnogie, jak ten w Wolicy Nowej gdzie znaleziono dwadzieścia trzy szkielety. Mógł to być:

1. grobowiec rodowy, do składania zwłok po kolei;
2. pochówek zbiorowy w związku z jakąś katastrofą wojenną;
3. grobowiec rodowy, do którego przenoszono zwłoki, gdy leżały przez dłuższy czas w innym miejscu;
4. grób naczelnika plemienia.

Przykład pochówków (grobów) zbiorowych trzcinieckiego kręgu kulturowego. Źródło: Kępisty, 1978

W mogile znaleziono także szkielety fragmentaryczne. Mogły to być pozostałości uczty kanibalistycznej odprawianej przy grobie poległych wojowników, a możliwe też jest, że części szkieletu stanowią resztki zwłok, które leżąc na wolnym powietrzu zostały niemal całkowicie pożarte przez dzikie zwierzęta. w odniesieniu do części gromadnych grobów kultury trzcinieckiej nie wiemy dokładnie, jaki mógł być przebieg pogrzebu. Informacja np. o nadpalonych szkieletach, nie wiadomo czy łączy się z ogniami urządzanymi ku czci chowanych osobników, czy z praktykami kanibalistycznymi. Odnosi się to np. do grobu odkrytego w Krośnie. Analiza antropologiczna wykazała, że grób zawierał szczątki dwudziestu ośmiu osobników. Wśród nich było: jedenaście kobiet, dziesięciu mężczyzn i siedmioro dzieci. [Hensel, 1980: 181-182]
Ludność kultury trzcinieckiej stosowała różnorodne obrządek pogrzebowy. Występowały zarówno groby płaskie jak i kurhanowe, szkieletowe i ciałopalne. w 1997 w trakcie badań w Grodzisku Dolnym udało się zlokalizować m.in. trzy groby trzcinieckie. Były to pochówki szkieletowe, wyposażone w ceramikę. Dwa z nich zostały w poważnej części zniszczone przez młodsze osady (z wczesnej epoki żelaza i z wczesnego średniowiecza). Trzeci natomiast można uznać za zachowany bardzo dobrze. Miał on kształt w przybliżeniu czworokątnej jamy o wymiarach 180x80cm. Kości nie stwierdzono. w tym piaszczystym terenie całkowicie się rozłożyły. Zachowały się jedynie korony zębów. Stąd też można wnioskować, że był to grób szkieletowy. Jego wyposażenie stanowiły trzy naczynia – leżący „na boku’ garnek bogato ornamentowana misa oraz naczynie miniaturowe. w dwóch pozostałych zniszczonych już w przeszłości grobach znaleziono tylko po jednym naczyniu glinianym. Okazałe naczynia odkryto także na Rynku w Jarosławiu. Towarzyszyły im konstrukcje drewniane. Całość interpretuje się jako pozostałości grobu kultury trzcinieckiej. w literaturze archeologicznej wzmiankowane są jeszcze dwa inne cmentarzyska szkieletowe kultury trzcinieckiej – w Nagajowie i Trześni. Odrębnego potraktowania wymaga jedno ze stanowisk w Tarnogórze. Zlokalizowano tam 6 kopców ziemnych – kurhanów o średnicach 4 - 9 m i wysokościach 0,3 – 0,9 m. w trakcie wykopalisk okazało się, że pod nasypami wystąpiły układy palenisk i zaciemnień z nielicznymi fragmentami ceramiki kultury trzcinieckiej. Brak jest ewidentnych śladów po pochówkach, które mogły być szkieletowe, z zupełnie rozłożonymi dziś kośćmi. Groby takie mieszczą się w ogólnym schemacie obrządku pogrzebowego kultury trzcinieckiej, stanowiąc ciekawy wyróżnik regionalny. [Czopek, 1999: 116-117]

Przypisy

• Blajer W., Kultura trzciniecka [w:] Pradzieje ziem polskich pod red. J. Kmieciński, t. I, cz. 2, Warszawa-Łódź 1989.
• Czopek S., Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów 1999.
• Gedl M., Wczesnobrązowe kultury wschodniej części Polski [w:] Pradzieje ziem polskich pod red. J. Kmieciński, t. I, cz. 2, Warszawa-Łódź 1989.
• Hensel W., Polska Starożytna, Wrocław 1980.
• Jażdżewski K., Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław 1981.
• Kempisty A., Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyżynie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, Warszawa, 1978.
• Woźny J., Symbolika przestrzeni miejsc grzebalnych w czasach ciałopalenia zwłok na ziemiach polskich: (od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego), Bydgoszcz 2000.