"Litwa - obyczaje i zwyczaje": Zabytki pogaństwa
Wyobrażeń pogańskich, pospolicie zabobonami zwanych, niezmierne mnóztwo jest w Litwie; wszystkich spamiętać niepodobna; wymienię więc te tylko, które mi się najbardziej w pamięć wraziły, albo które zapisać zdołałem.
Kąt w domu, szczególniej jest szanowany, w Litwie właściwej jest to poczetne miejsce dla gościa. Kiedy się zdarzy Ksiądz, Ekonom albo i sam dziedzic, natychmiast go sadzą za stół nakryty białym obrusem, w samym kącie domu, pomiędzy dwóma oknami. W niektórych miejscach na Żmudzi w Prusiech i trakcie Zapuszczańskim, mają wieśniacy po domach kąty zarzucone rozmaitémi rupieciami, pod którémi znajdują się czerepki gliniane z jadłem lub napojem. Ukrywają je dla tego, aby w jakim razie nie dostać napomnienia od Plebanów. W okolniku, Biskupa Żmudzkiego Parczewskigo, cytowanym wyżej 57), czytamy:
"Iszmeskiet isz sawa namu wisas szukias, wełniszkoms déjwoms afierawotas, nes winas tiktaj ira Diewas tikras, Iszganitoys mousu Jezus Kristus"...
Po polsku
"Wyrzućcie ze swoich domów wszystkie czerepy djabelskim boginióm ofiarowane, albowiem jeden tylko jest Bóg prawdziwy, Zbawiciel nasz Jezus Chrystus"...
Kąty więc domów, jak się z odezwy czcigodnego Pasterza pokazuje, były poświęcone w Litwie jakimś boginiom, którym na ofiarę dawali w glinianych czerepkach, potrosze ze wszystkich pokarmów przed jedzeniem.
Zauważałem, w powiecie Zawilejskim (Święciańskim), iż wieśniacy pijąc wódkę albo piwo, szepcą jakieś słowa i kilka kropel wylewają na obrus. Jakie są te słowa? – pomimo największych starań, dowiedzieć się nie mogłem.
Piorun, po litewsku Perkunas, jak wiadomo z mitologii, był naczelnym naszych ojców bożyszczem 58); ślady jego czci i dziś jeszcze napotykamy na Żmudzi i w Prusach. – Kiedy grzmi, wieśniacy nie mówią że piorun, ale że bożek grzmi (graudźe Diewajtis). Za usłyszeniem grzmotu na Żmudzi, pospólstwo zwykło przewracać kulki i mówić:
Perkune diewajty,
Ne muszk Żemajty,
Muszk tiktaj guda,
Kajp szumi ruda.
Po polsku
Perkunie bożku,
Nie bij Żmudzina,
Bij poganina,
Jak psa rudego.
Wilk, najszkodliwsze źwiérze, w Litwie musiał niegdyś cześć bozką odbiérać, gdyż i dziś nasi wieśniacy, aby go nie rozgniewać (jak się wyrażają), nie nazywają go wilkiem, ale Łaukinis (polowy). Przez uszanowanie także, nie mówią: "wilcy wyją", lecz "śpiewają".
Kiedy dziecióm piérwsze zęby wypadają, gmin nasz stara się troskliwie, aby nie były zgubione. Rzucają je matki na piec mówiąc: "Myszko! myszko
czarniuchna! na tobie ząb drewniany, a ty mnie daj kamienny albo przynajmniej kościany".
Oberznąwszy paznogcie, Litwini nie rzucają na ziemię, aby (podług ich mniemania) djabeł nie zrobił z nich sobie kapelusza, lecz kładną za nadrę, gdyż sądzą, że Twórca dopomni się o nie, na sądzie ostatecznym. Tam łatwo im będzie wydobyć z zanadra, a wziętych przez djabła, nikt nie odbierze 59).
Litewscy wieśniacy, ostrzyżone włosy, rzucają w ogień lub wtykają w ciasne szpary ścian domu, lękając się, żeby ptak jaki nie porwał, i nie uwił z nich dla siebie gniazda, od czego przyczyniłby cierpienia głowy.
Kiedy przypadkiem chleb, upuszczą z rąk na ziemię; mają to za nadzwyczaj wielkie przestępstwo, i dla tego podjąwszy całują go po kilkakrotnie. Godny to zaiste przykład szanowania chleba dla wszystkich, którzy nań w pocie czoła pracują!
Jeśli przez nieuwagę gospodarz, siejąc żyto, opuści jeden zagon, jest to nieomylną przepowiednią śmierci właściciela tej roli.
Odbywającym drogę w ważnych interesach, jeżeli przez nią przebieży zając, przejdzie kobieta stara, a choćby i młoda z próżnémi wiadrami, najpewniejszą ma być wieszczą, że wszystkie przedsięwzięcia najgorzej pójdą. Przeciwnie zaś, gdy podróżnym przejdzie kto drogę z pełném naczyniem, gdy wilk przebieży, albo gdy przy samém wyjściu z domu, deszcz padać zaczyna, najlepszą jest to wróżbą.
Myśliwi nadzwyczaj wiele mają znaków, o pomyślném polowaniu. Jeśli psy po ziemi się tarzają, jeśli są wesołe i paszcze swoje na północ obracają, gdy sroka skrzeczy, kogutek blaszany, na dachu, skrzypi, praczki bieliznę piorą i t. d. i t. d. Wszystko to są najpomyślniejsze wróżby.
Tygodniem zwykle, przed Narodzeniem Świętego Jana, w Litwie gnój na pole wywożą. W tej to porze łacno jest zobaczyć po kilka wozów nałożonych, stojących przed oborą, albowiem nikt pierwszy nie śmie wywozić w mniemaniu, że kto pierwszy wywiezie, w tym też domu tego roku trup będzie. Przeciwko temu zabobonowi, najczęściej za antydot służy nahajka ekonomska.
Wieśniaczki Litewskie mają zwyczaj kłaść w nocy przy sobie niemowlęta, dla utulenia ich płaczu; zasnąwszy więc smaczno, po dziennej pracy, przytłaczają je własnym ciężarem i duszą. Tę swoję winę przypisują maróm zwanym Nocnicami (Naktiniejas).
Po zachodzie słońca, nie wolno wspominać o znalezionych w lesie lub na polu jajach ptasich; albowiem zjedzą je mrówki.
Jest mniemanie, u naszego ludu, że cienie wisielców, pod postacią Niemców w stosowanych kapeluszach lub kozłów, wyszedłszy ze swoich mogił, zwodzą ludzi i sprowadzają ich z drogi 60).
Wieśniacy nasi wierzą, iż są kobiety, które odbierają krowóm mléko. Gospodynie przekonane o tém, biorą wodę święconą ze trzech Kościołów i razem zlawszy gotują w niej cecidła mleczne. W czasie tego warzenia ma się zjawić zła kobieta i prosić o pożyczenie czegokolwiek – gdy zaś jej odmówią, zaczyna błagać o przebaczenie swojej winy i nareszcie mleko krowóm powraca.
Kawalerzyści Litewscy (jak czytamy w rękopiśmie D. Jucewicza), poczytywali za nieomylną wróżbę śmierci tych żołnierzy, których konie, przed wojną, grzebały ziemię nogami i wzdychały.
Kucie dzięcioła w ścianę domu mieszkalnego, czysty i donośny dźwięk desek, przy robieniu trumny, otwarte oczy umarłego, branie na opał drzewa wywróconego od burzy; podług mniemania naszego ludu, mają to być nieomylne przepowiednie śmierci.
Lud Litewski mniema, iż ognia piorunowego inaczéj ugasić niepodobna, jedno tylko mlekiem kwaśném, gdyż Perkunas najbardziej ten przysmak lubi. Często się nawet zdarza, iź i nie ratują domu zapalonego od piorunu, sądzą bowiem, że Bóg to mieszkanie wziął sobie na ofiarę.
Jeżeli w którym domu urodzi się dwoje bliźniąt chłopców i dwa byczki także bliźniaki, owi chłopcy, témi byczkami powinni sochą oprowadzić brozdę około wszystkich pól, dla tego, aby gradobicie, na zawsze, zasianym łanóm nie szkodziło.
Gdy drzewa w lesie, trąc się jedne o drugie, wydają skrzypienie, natenczas, pospólstwo powiada: iż dusze jęczą skazane na męki czyscowe.
Bydło na rzeź przeznaczone, wieśniacy Litewscy i Żmudzcy z największą ochotą kupują, w mniemaniu, iż się ono najlepiej powiedzie. Strzegą się kupować bydła, koni i rozmaitych nasión ogrodowych od niektórych osób, wierząc w to, że od nich kupione nie będą się wiodły. Mniemają bowiem, iż wejrzenie tych osób jest zabijającém, skoro tylko na co żywego spójrzą. Szkodliwe to wejrzenie ma pochodzić z tej przyczyny. Gdy matka odłączywszy od piersi dziecię, po pewnej przerwie znowu mu da ssać, natenczas niemowle owe, dorosłszy lat dojrzałych, choć i nie zostanie czarownikiem, zawsze jednak będzie najszkodliwszym człowiekiem. Mniemają także, iż mankut, czyli lewą ręką wszystko robiący, stąd pochodzi, iż mu matka zaraz po urodzeniu naprzód lewą pierś podała.
Jeśli się dziecię urodzi w czepku, czyli błoniastej powłoce, kobiety zajmujące się babieniem, nie odejmują jéj, ale przywiązują pod pachami aby w ciało wrosła, albowiem ten czépek ma jego przyszłe szczęście stanowić. Stąd to urosło i przysłowie: "Urodził się w czepku."
Gmin Litewski mniema, że patrząc przez dziurę déski grobowej, utworzoną przez wypadnięcie sęka, można widzieć złe duchy i wszystkie ich sprawy 61).
W Litwie dom mieszkalny starają się zakładać w porze, gdy księżyc jest w pełni, aby w nim wszystkiego było podostatkiem.
Pospólstwo nasze mniema, że grabarze (którzy zazwyczaj są miani za czarowników, Burtinikaj), mają w swojej mocy obłoki i rozrządzają dészczem i pogodą według swojej potrzeby i upodobania. I dla tego to, w czasie posuchy wiosennej, gdy tyle pożądanym jest dészcz dla gospodarzy, ujrzawszy grabarzy kopiących dół, żegnają ich pokilkakrotnie, aby czarami nie oddalali chmur przeszkadzających ich robocie.
Poniedziałek w Litwie, równie jak i w Polsce, jest miany za dzień feralny. Żadnej więc ważnej sprawy, a szczególniej odległej podróży, wieśniacy nasi, nie przedsiębiorą.
/57/ Patrz notę pod liczbą 49.
/58/ Obacz Dzieje Starożytne narodu Litewskiego przez Teodora Narbutta, T. I.
/59/ Jest podanie na Żmudzi i w Prusach że Bóg, stworzywszy pierwszych ludzi w Raju Ziemskim, ciało ich pokrył łuską taką, jaka się dziś znajduje na paznogciu, lecz po pierwszem przewinieniu zdarł im tę odzież, zostawując tylko znaki na końcach palców rąk i nóg, téj rajskiéj ozdoby, na pamiątkę ich zbrodni.
/60/ Wisielcowi lub jakiemu innemu samobójcy odrzynają głowę kosą, postawiwszy pod nim wóz, aby nie upadła na ziemię ale prosto na wóz. Mniemają bowiem, że taka ziemia została przeklętą i nic później nie rodziłaby krom chwastów. – Jeśli gdzie blizko pochowany jest topielec a lato bywa suche i zboże powypala, mniemają że to dla tego się stało, iż topielec jest blisko pogrzebiony. (Rękopism Dominika Jucewicza).
/61/ Niektórzy zasię żeby widzieć duchów złych, chowają kawałek séra używanego na Zapusty i noszą go przez cały post pod pachą, co dzień trzymając po razu w gębie. Takowy sér mając, gdy go włoży w gębę w Wielki Czwartek i spójrzy przez sękową dziurę déski, na której leżał umarły, będzie widział wszystkie złe duchy i sprawy przez nich działane w każdem miejscu. (Rękopism Dominika Jucewicza).
Poprzednia część: Paproć (Papartis)
Następna część: Przepowiednie
Dziękuję za ten artykuł! Z ciekawością go przeczytałem. Pozdrawiam! :)