Architektura dla opornych #14 - Historia windy

Winda jest jednym z najważniejszych wynalazków w historii architektury. Bez tego udogodnienia nie doszłoby do wyścigu wysokościowego w budownictwie, nie byłoby Nowego Jorku jaki znamy a arabscy szejkowie nie prześcigaliby się w wysokości wieżowców. Miasta musiałyby rosnąć w poziomie a nie w pionie a szafę na piąte piętro trzeba byłoby wnosić ręcznie.

Elevador de Santa Justa w Lizbonie (1900-02), fot. własna

Choć oczywiście w wielu budynkach nie ma windy i trzeba to robić i tak. Niemniej o ułatwieniu poruszania się w pionie myślano już w starożytnym Rzymie. Najstarsze informacje podaje Witruwiusz, według którego Archimedes już w 236 roku p.n.e. zaprojektował windę napędzaną siłą ludzkich mięśni za pomocą lin nawiniętych na ręcznie sterowany bęben. Według historyków pierwsze zautomatyzowane konstrukcje dźwigowe miały być zastosowane w Pałacu Nerona oraz w Koloseum. Jak na te czasy były w dodatku całkiem zaawansowanymi konstrukcjami. W Koloseum znajdowało się 50 takich dźwigów, połączonych ze sobą w taki sposób aby na arenę mogło wjechać jednocześnie kilka z nich.

Nad ulepszaniem wynalazku pracowano przez wieki, choć dostępna technologia wciąż nie pozwalała na pełną automatyzację. Francuski król Ludwik XV posiadał specjalną windę prowadzącą wprost do jego sypialni. Z tej windy korzystały kochanki króla, które mogły dzięki temu niepostrzeżenie dostać się do jego łoża. Co ciekawe, musiały one same wciągnąć się za pomocą liny. Konstrukcja wykonana z pasów i kół zębatych jedynie nieco ułatwiała ten proces.

Przedwojenna winda w Pradze, fot. własna

Przełom przyniosło wynalezienie maszyny parowej. Jako pierwsze pojawiają się pasy transmisyjne do przenoszenia urobku w kopalniach, oparte na przekładniach i kołach zębatych. W dźwigu osobowym wykorzystano tę opcję dopiero po rozwiązaniu problemu bezpieczeństwa. W 1853 roku nowojorczyk Elisha Otis zaprezentował na Wystawie Światowej EXPO swój wynalazek, jakim było urządzenie zatrzymujące windę w razie zerwania lin. Prezentacja była niezwykle efektowna, bo sam wynalazca stanął na platformie i sam przeciął utrzymującą ją linę.

Etisha Olis nie znalazł się na liście wynalazców, którzy zginęli przez własne wynalazki. Próba była udana i tym samym wyznaczył nowy kierunek w rozwoju technologii budownictwa. Czy wynalezienie bezpiecznej, osobowej windy mogło wydarzyć się gdzie indziej niż w Nowym Jorku, ojczyźnie prawdziwych drapaczy chmur?

Elisha Otis i jego prezentacja, fot. thinglink.com

Pierwszą taką konstrukcję wykorzystano w hotelu na Broadwayu w 1857 roku. 23 lata później Siemens wzbogacił wynalazek o silnik elektryczny. Windy na stałe weszły do wyposażenia budynków. Dzięki temu budynki zaczęły piąć się w górę a miasta zagęszczać. Do tej pory na najwyższych piętrach budynku mieszkali ubodzy ludzie lub służba. Bogatym nie chciało gramolić się na piechotę na najwyższe piętra. Po wynalezieniu windy sytuacja się odwróciła. Bogaci zajęli wysokie piętra z widokiem i penthousy a biedota wylądowała w suterenach i oficynach.

Wypadki w windach są rzadkością. Najbardziej znany przypadek zerwania się windy w USA wydarzył się w 1945 roku, kiedy to bombowiec uderzył w gmach Empire State Building. Winda runęła 300 metrów w dół a znajdująca się w niej kobieta przeżyła, ponieważ spadająca lina zamortyzowała upadek. Przeciętnie w Stanach Zjednoczonych w windach ginie 26 osób rocznie - większość z nich to technicy zajmujący się naprawami. Więcej wypadków zdarza się na ruchomych schodach niż w windach. Teoretycznie powinno to uspokajać ludzi ale działa tutaj chyba ten sam mechanizm co przy podróżowaniu samolotem. Mimo, że jest to najbezpieczniejszy środek transportu to strach przed lataniem dotyka wielu z nas.

Istnieje jeden rodzaj windy, który ma na swoim koncie więcej ofiar niż inne. Są to windy samobieżne, które nie zatrzymują się na piętrach tylko jeżdżą cały czas góra-dół. Ze względu na swoją konstrukcję zdarzało się w nich wiele złamań i zmiażdzeń. Na całym świecie zdarzają się wypadki śmiertelne. Z tego powodu jest to bardzo rzadko stosowany model windy. W Polsce takie windy znajdują się m.in. w gmachu WBK we Wrocławiu oraz w Urzędzie Wojewódzkim w Opolu.

W Polsce windy pojawiły się na początku XX wieku. Pierwsza winda w naszym kraju miała powstać w Warszawie, w 1901 roku, w Hotelu Bristol. Na terenach dzisiejszej Polski w Słupsku lub Grudziądzu ok. 1890 roku. Ta słupska oficjalnie jest uznawana za najstarszą działającą, drewnianą windę w Europie. Na pewno najstarsza, elektryczna, istniejąca i działająca winda w Polsce znajduje się w Poznaniu i pochodzi z ok. 1910 roku. Wraz z nadejściem modernizmu windy stały się popularne w budownictwie lat 20. i 30., jednak znajdowały się w tych bogatszych budynkach. Po wojnie zaczęły być montowane w blokach powyżej 5 kondygnacji. Dziś przepisy wymagają zaopatrzenia budynku w windę w przypadku więcej niż 4 kondygnacji. Szacuje się, że w naszym kraju znajduje się ok. 40 tys. działających wind.

Winda w Gdyni z ok. 1930, fot. własna

Dzisiejsze windy są ciche, bezpieczne i czyste. W niczym nie przypominają już tych starych, prl-owskich lub przedwojennych. Posiadają skomplikowane systemy dozoru, zabezpieczenia i alarmu. Niektóre windy sortują pasażerów w zależności od tego, na które jadą piętro. Nowoczesne windy potrafią też osiągać bardzo wysokie prędkości nie generując specjalnie przeciążeń. Nowoczesne urządzenia są na tyle bezpieczne, że większość wypadków wynika jedynie z ludzkiej głupoty.

Źródła: 1 2 3 4 5 6 7 8

#tematygodnia - temat wynalazki

---

#pl-architektura - architektura, urbanistyka, wnętrza, wzornictwo, fotografia @mmczarnecki - mój drugi profil, tylko zdjęcia